Hoog tijd om nog eens een opfrissing te geven over het werken bij warm weer.
Als werkgever moet je namelijk je werknemers beschermen tegen overmatige warmte. Deze kan van zowel van klimatologische oorsprong zijn, de zon dus, of van technologische aard, zijnde lampen, machines, ovens, ...
De vragen die wij bij Cohezio ontvangen over warmteoverlast betreffen bijna altijd warmte van klimatologische oorsprong. Dit artikel behandelt enkel warmte door de zon.
1. Zon en gezondheid : Warmtebelasting
1.1 Factoren van warmtebelasting
Wie houdt er niet van de zon, behalve mollen, aardwormen en vampieren? Niemand toch. Zonlicht heeft dan ook behoorlijk wat positieve effecten op onze gezondheid. Door de UV-straling kunnen we vitamine D aanmaken. Het is bevorderlijk voor onze gemoedstoestand. De weldadige warmte verzacht onze pijnlijke reumatische gewrichten. En door het bruine tintje zien we er zuiders en sexy uit.
Maar teveel is ook niet goed. Bij teveel zonlicht, gaan we last krijgen van warmteoverlast. En huidkanker. Maar gezien de tekst gaat over werken bij warm weer, gaan we ons op het eerste fenomeen concentreren. Niet op huidkanker. Maar dat is ook een belangrijk gegeven, hou er dus ook rekening mee wanneer je je werknemers in de vlakke zon laat werken.
Warmtebelasting door de zon is afhankelijk van een aantal factoren. Naast de temperatuur zijn ook de straling, luchtsnelheid en vochtigheidsgraad van belang. Een droge hitte met veel wind bvb. geeft veel minder hinder dan een drukkende, vochtige hitte met windstilte.
Dit is niet het enige van belang. Bij zware fysieke arbeid bijvoorbeeld ga je al sneller last hebben van warm weer dan bij secretariaatswerk. De kleding die je draagt, gaat ook van tel zijn. Plaats je bedrijfslogo dus liever niet op dikke, zwarte T-shirts. En natuurlijk zijn er ook individuele factoren van belang. Niet iedereen heeft dezelfde conditie. De leeftijd is van belang. Onderliggende aandoeningen zoals hart- en vaatziekten gaan iemand vatbaarder maken voor warmtebelasting. En bepaalde medicatie gaat ook zijn invloed hebben. Best vraag je dat na bij je huisarts of bij de arbeidsgeneesheer.
1.2 Mechanismen
Het lichaam is een wandelende fabriek, die voedingsmiddelen omzet in energie en hierbij voortdurend warmte produceert. Om de interne processen optimaal te laten verlopen, tracht het lichaam een interne temperatuur te behouden van ongeveer 37°C. Het menselijk lichaam geeft overtollige warmte aan de omgeving af. Hoe hoger de omgevingstemperatuur, hoe moeilijker dit is.
In een eerste compensatiemechanisme zal het lichaam de bloedvaten onder de huid verwijden. Hierdoor gaat er meer warm bloed tegen het lichaamsoppervlak circuleren, stijgt de huidtemperatuur, en is er meer warmteafgifte aan de omgeving. Een tweede mechanisme van het lichaam bestaat uit een verhoogde zweetproductie. Vocht dat aan de huidoppervlakte verdampt, onttrekt warmte aan de huid, en zorgt hierbij ook voor afkoeling.
1.3 Gevolgen
Die compensatiemechanismen werken maar tot op zekere hoogte. Je kunt je onderhuidse bloedvaten niet oneindig gaan verwijden. Je kunt ook niet onbeperkt zweten; hierbij gaat niet enkel vocht, maar gaan er ook zouten verloren.
Bij te grote warmtebelasting begin je last te krijgen van hittestress of warmtestuwing. Hierbij heeft je lichaam merkbaar moeite met de hitte, en ga je last krijgen van gezwollen ledematen (oedeem) en overvloedig zweten. Je krijgt tekenen van uitdroging (minder urine, donkergeel gekleurd; dorst; droge mond; prikkelbaar, rusteloos; ingevallen ogen...), en soms krijg je hierdoor ook spierkrampen.
Blijf je blootgesteld aan de hitte, en dit in combinatie met te weinig vochtinname, dan krijg je hitte-uitputting. Hierbij ervaar je een ernstige zwakte, moeheid, krijg je een oppervlakkige ademhaling, hoofdpijn en duizeligheid. Je gaat beven en krijgt braakneigingen. Door het vochttekort krijg je spiertrekkingen. Je pupillen zetten uit, en je hebt een bleke, klamme en vochtige huid.
Heb je het nog niet begrepen, en blijf je hardnekkig doorwerken, dan kun je ten prooi vallen aan een hitteslag. Dit is een vorm van oververhitting waarbij de lichaamsthermostaat ontregeld is en de lichaamstemperatuur gevaarlijk hoog kan oplopen. Je krijgt hoge koorts, met een lichaamstemperatuur boven 40°C. Je mentale toestand gaat achteruit, met onrust en agressiviteit, verwardheid tot delirium en coma. Je pols en je ademhaling versnelt. Je hebt een warme, rode en droge huid, meestal ga je niet meer zweten. Je krijgt hoofdpijn, braakneigingen en braken, soms stuipen, beven en spierzwakte. Een hitteslag is een echte medische urgentie, waarbij dringende medische hulp vereist is. Want het kan leiden tot de dood.
2. Meten is weten
2.1 De normen
Wanneer is de temperatuur nadelig voor de gezondheid van de werknemers? We moeten het warm water niet opnieuw uitvinden, want de Codex over het Welzijn op het werk vertelt ons welke normen je moet hanteren.
Er is sprake van overmatige warmte wanneer de maximumtemperatuur uit onderstaande tabel overschreden wordt. Let wel, de maximumwaarden in de tabel betreffen de gevoelswarmte, uitgedrukt als WBGT-index. Hier gaan we in het volgend punt verder over uitbreiden.
| Type Werk | voorbeeld | calorieverbruik / uur | Maximum |
|---|---|---|---|
Zeer licht werk | Secretariaatswerk | ± 90 kcal/uur | 30 ºC |
Licht werk | Handenarbeid aan een tafel | ± 150 kcal/uur | 30 ºC |
Halfzwaar werk | Staande arbeid | ± 250 kcal/uur | 26 ºC |
Zwaar werk | Grondwerken | ± 350 kcal/uur | 22 °C |
Zeer zwaar werk | Beklimmen van trappen en ladders | + 350 kcal/uur | 18 °C |
Deze maximale WBGT-waarden geven geen comfortgrens aan, maar de grens waarboven zich ernstige of eventueel zelfs levensbedreigende gezondheidsproblemen kunnen voordoen. Je kunt dus hinder ondervinden zonder dat de maximale waarden overschreden worden. De WBGT-waarden houden bovendien geen rekening met andere factoren zoals de werkkledij en individuele vatbaarheid. Je blijft dus best zo ver mogelijk onder de maximale waarden.
2.2 De WGBT-index
De wetgeving over werken bij warm weer wordt chronisch geplaagd door een misverstand over de gebruikte begrippen. Om verhitte discussies te vermijden, gaan we er hier dan ook even op ingaan.
De normen worden berekend op basis van de WBGT-index. WBGT staat voor "Wet Bulb Globe Temperature". Deze index drukt de gevoelswarmte uit. Met een vochtige globethermometer worden vier parameters bepaald. Naast de temperatuur worden ook de straling, luchtsnelheid en vochtigheidsgraad gemeten. Maar de WBGT-index wordt uitgedrukt in graden Celcius. En daar knelt het schoentje. Want hierdoor treedt er verwarring op met de luchttemperatuur, ook in °C weergegeven.
Om dus nog even duidelijk te stellen: Een gewone thermometer is niet geschikt om de WBGT-index te bepalen.
2.3 Meten
De beste manier om de WBGT-index te bepalen, is gebruik maken van… een WBGT-meter. Maar zo’n toestel is ook niet gratis, en zeker voor kleinere bedrijven is het toch al een behoorlijke investering. In België zijn er ook niet elke dag tropische temperaturen. Was er maar een aanvaardbaar alternatief voor zulke uitzonderlijke toestanden... Maar wacht, dat is er !
Je moet namelijk rekening houden met vier verschillende factoren: temperatuur, straling, luchtsnelheid en vochtigheidsgraad. Maar wanneer het in België echt warm weer is, schijnt doorgaans ook de zon. Laat ons dus uitgaan van een heldere hemel met weinig wolkjes, en we kunnen de van variabele factor straling uit de vergelijking een constante maken. Zie je, die lessen wiskunde in het middelbaar hadden dus tóch een nut.
Maar hier stoppen we niet. Bij tropische temperaturen staat er namelijk meestal ook geen stormwind, in België toch niet. We zullen dus uitgaan van een lichte bries, en dan kunnen we ook deze factor schrappen.
Nu moeten we nog maar uitgaan van twee factoren: temperatuur en luchtvochtigheid. En hiermee kunnen we onderstaande conversietabel toepassen.
 |
3. Wat moet je doen ?
Stel, je wordt op een stralende dag wakker en je merkt dat het wel een héél stralende dag is. Als werkgever heb je volgens de wetgeving dan een aantal verantwoordelijkheden voor je personeel.
3.1 Bescherm tegen de zon
In eerste instantie moet je de werknemers beschermen tegen rechtstreekse zonnestraling. Dit kan d.m.v. het ter beschikking stellen van beschermingsmiddelen zoals een hoofddeksel, zonnescherm, zonnecrème, schaduwruimte, …
3.2 Voorzie dranken
De werkgever moet gratis aangepaste verfrissende dranken verstrekken. Best voorzie je water of ongesuikerde niet-koolzuurhoudende dranken. De drank moet voldoende minerale zouten bevatten. Kraantjeswater of flessenwater voldoen ruimschoots aan deze voorwaarden, maar koude thee, thee met citroen of aangelengd fruitsap zijn goede alternatieven. Vermijd melk, puur fruitsap of licht alcoholische dranken. En alcoholische dranken met een gehalte van meer dan 6% zijn verboden, dus daar moet je helemaal niet mee beginnen. De drank moet koel zijn, maar niet echt ijsgekoeld. Best is een temperatuur van 10 à 15 °C. Informeer je werknemers dat ze regelmatig - om de 20 minuten - drinken, maar met kleine hoeveelheden (max. 150 ml).
Let wel op: te koude dranken, koolzuurhoudende dranken en grote hoeveelheden kunnen maaglast geven. En gesuikerde dranken geven aanleiding tot overgewicht of vetzucht. Dus als je geen obese werknemers kermend over de grond wil zien rollen, hou je je best aan bovenstaande richtlijnen.
3.3 Installeer kunstmatige ventilatie
Bij een hittegolf krijg je twee dagen de tijd om kunstmatige ventilatie te installeren. Wanneer dit mogelijk is natuurlijk. Blijft de overmatige warmte na die periode voortduren, dan moet je overstappen op een systeem van werken met verplichte rusttijden.
3.4 Stel rusttijden in
Als bovenstaande maatregelen onmogelijk of niet voldoende zijn, moet je de duur van de blootstelling aan de warmte inkorten. Dit betekent dat je de werktijden met bijkomende rusttijden moet afwisselen. De duur en de frequentie daarvan verschillen naargelang de aard van het werk. Het K.B. rond thermische omgevingsfactoren beveelt aan de normen NBN EN ISO 7243, NBN EN ISO 7933 of NBN EN ISO 9886 te gebruiken als leidraad. Indien de werkgever verkiest dit niet te doen, wordt de afwisseling van aanwezigheid en rusttijden vastgelegd na advies van de arbeidsgeneesheer. Bij gebrek hieraan moet er minimaal rekening worden gehouden met de actiewaarden in onderstaande tabel. Maar vergeet dus niet, het betreft geen gewone luchttemperatuur, maar de WBGT-index!
| WGBT-Index | Afwisseling in het werk | ||||
Licht werk | halfzwaar werk | zwaar werk | zeer zwaar werk | werkduur | rusttijd |
|---|---|---|---|---|---|
29,5 °C | 27 °C | 23 °C | 19 °C | 45 min. | 15 min. |
30 °C | 28 °C | 24,5 °C | 21 °C | 30 min. | 30 min. |
4. Wees voorbereid !
Wacht niet met het nemen van maatregelen. Evalueer al vooraf de risico’s van de te verwachten overmatige warmte. Dan kun je tijdig een reeks van preventieve maatregelen plannen.
4.1 Overleg
Je moet de problemen bij overschrijding van de maximumtemperaturen bespreken met het comité voor preventie en bescherming op het werk of, bij afwezigheid daarvan, met de vakbondsafvaardiging.
4.2 Volg het weer op de voet
Luister regelmatig naar het weerbericht. Wanneer warm weer voorspeld wordt, kun je tijdig de nodige maatregelen nemen.
4.3 Zorg voor drankvoorziening
Je kunt kort bij de werkposten waterfonteintjes installeren. Deze moeten dan wel regelmatig onderhouden worden. Of je kunt wegwerpbekertjes en flessen met gekoeld mineraalwater voorzien.
4.4 Pas het werkrooster aan
Organiseer de werkzaamheden in functie van de weersomstandigheden. Zo kan je zwaar werk op de meest frisse tijdstippen van de dag laten plaatsvinden, en/of het werkrooster aanpassen. De warmste tijdstippen van de dag liggen tussen 12u en 16u, met een piek rond 14u.
4.5 Pas het werk aan
Tracht de fysieke belasting van het werk te verminderen. Misschien kun je bepaalde werkzaamheden uitstellen tot na een hittegolf; in België blijft die doorgaans toch niet zo lang duren. En een aantal activiteiten kunnen misschien met tilhulpen uitgevoerd worden.
4.6 Pas de werkkledij aan
Bij warm weer voorzie je best luchtige, goed ademende werkkledij. Witte T-shirts reflecteren veel meer het zonlicht dan donkere kleding. Laat je werknemers echter niet in ontbloot bovenlijf werken. De zonnestraling zal sneller leiden tot oververhitting, en de UV-straling leidt bovendien op termijn tot huidkanker.
4.7 Informeer je werknemers
Leer hen tekenen van ongemak en slapte te herkennen. Een aantal symptomen van hitteslag zijn verhoogde hartslag, duizeligheid, darmkrampen en overmatig zweten. Ze moeten het werk stoppen en koelte opzoeken indien deze symptomen optreden.
4.8 Verbeter de luchttemperatuur en de luchtvochtigheidsgraad
Beperk warmte van buiten: sluit overdag alle ramen en deuren, en laat de zonnewering of rolluiken neer. Beperk warmteafgifte binnen: isoleer warme oppervlakken, vang warme en vochtige dampen op, en herstel lekken in water- en stoomleidingen.
4.9 Vermijd warmtestraling
Aan het weer kan je niet veel veranderen. Maar misschien kun je wat doen aan bijkomende technologische warmteproductie. Je kunt schermen met reflecterend aluminium plaatsen tussen de warmtebronnen en de blootgestelde werknemers. Witte of aluminiumhoudende verf kan de warmteafgifte van verhitte oppervlakten verbeteren.
4.10 Verlucht de werkplaats
Open alle deuren en ramen, om de frisse buitenlucht binnen te brengen. Dit doe je best ’s morgens, tussen 4u en 6u. Let op bij het plaatsen van ventilatoren. Wanneer ze gericht zijn op het gezicht of de nek geven ze wel een verfrissend gevoel, maar na enige tijd leiden ze tot spierpijn.
5. Een praktisch voorbeeld
Het blijft toch allemaal heel abstract, dus laat ons eens een praktisch voorbeeld bekijken. Je hebt een klein bouwbedrijf, en je hebt je toegelegd op dakwerken. Buiten zijn er tropische toestanden, met 30°C in de schaduw. Nu, je dakdekkers moeten in volle zon werken, dus je moet wel de temperatuur in de zon meten. Laat ons zeggen dat dit 35°C is. Het is behoorlijk droog, en je weerstation toont een relatieve luchtvochtigheidsgraad van 10%. Volgens bovenstaande tabel is de WBGT-index dan… 26°C! Je dakdekkers voeren zware arbeid uit, dus de temperatuur zit boven de norm.
Je moet je werknemers beschermen tegen de zon. Dus je geeft ze petjes (met het logo van je firma), maar vergeet de T-shirts en de zonnecrème niet. Zonlicht geeft namelijk ook UV-straling en dus huidkanker. Je zet kraantjeswater in PET-flessen in de koelkast, en je geeft ze ’s morgens in frigoboxen mee aan je arbeiders. Je kijkt naar de tabel met de rusttijden, en je weet dus dat je de werknemers elk uur een kwartier moet laten rusten op een koelere, schaduwrijke plaats.
De temperatuur blijft natuurlijk niet de ganse dag constant, dus je kunt ook nog een aantal andere maatregelen invoeren. Als je werknemers het zien zitten, kun je ze vroeger laten starten, wanneer het nog koeler is. Je kunt ook beginnen met de zonzijde, en later op de dag dakpannen leggen op de schaduwzijde. En informeer je werknemers. Wanneer ze zich niet goed voelen, gaan ze best even bekomen in plaats dat ze wachten tot ze het dak afdonderen.
6. En, wat hebben we vandaag geleerd ?
Werken bij warm weer kan behoorlijk ongezond zijn. Neem dus de nodige beschermingsmaatregelen, zowel op individueel vlak als organisatorisch. Wees hierop voorbereid, wacht niet tot de volgende hittegolf. Indien je geen WBGT-meter hebt, kun je gebruik maken van een conversietabel, maar maak niet de vergissing om een gewone thermometer als leidraad te gebruiken!