Hoe moet het verder na een traumatiserende gebeurtenis ?

In maart maakte België een zwarte dag mee. Wat werd gevreesd, is ook gebeurd: mensen kwamen om, anderen raakten verminkt en velen waren geschokt. Hier en elders in de wereld. Enkele weken na die aanslagen kunnen we gerust spreken van een heus maatschappelijk trauma, dat nog versterkt wordt door het gegeven dat het niet gaat om een ongeluk of een natuurramp, maar om moedwillige daden van geweld. Welke symptomen zijn het gevolg van dergelijke gebeurtenissen? Hoe moeten ze worden behandeld? Hoe moeten de familieleden en collega’s die het hebben meegemaakt worden ondersteund ?

Niet alleen de rechtstreeks getroffen slachtoffers, die zich op de plaats van de aanslagen bevonden, ondervinden vandaag nog fysiek en psychisch lijden, maar ook de maatschappij als geheel. Door de ongewone omvang van deze dramatische gebeurtenissen zijn er ook veel meer onrechtstreekse slachtoffers, waar die gewoonlijk beperkt blijven tot de familieleden en de vrienden van de getroffen personen. Er waren die dinsdag heel veel mensen die vastzaten op hun werk, geëvacueerd werden of moeilijkheden ondervonden om thuis te raken of om hun kinderen op te halen. We hebben echter ook gemerkt dat de enorme media-aandacht die op de aanslagen volgde een invloed heeft gehad op heel veel mensen die die dag niet rechtstreeks betrokken waren bij de chaos van die tragische dag.

Het is eigen aan trauma's die het gevolg zijn van intermenselijk geweld dat ze de banden tussen individuen aantasten. Wantrouwen en achterdocht steken de kop op. Veel mensen mijden openbare plaatsen. Ze zijn bang om het openbaar vervoer te nemen. We zien dat heel wat zaken zich met elkaar beginnen te vermengen. Ook op de werkplek, waar collega's die tot nu toe gewaardeerd werden, wantrouwig worden bekeken of zelfs worden verstoten op basis van hun cultuur. Bij de gebruikelijke symptomen van een trauma komt dus nog een verslechtering van de sociale relaties, die schadelijk kan zijn voor het uitvoeren van de opdrachten van de onderneming.

Stress, psychotrauma en post-traumatische stress

Iemand die wordt geconfronteerd met een mogelijk traumatiserende gebeurtenis, kan op verschillende manieren reageren, afhankelijk van de aard van de gebeurtenis en de graad van nabijheid ermee, maar ook van de persoonlijkheid en het verleden van het slachtoffer.

De meest voor de hand liggende en meest bekende reactie is uiteraard stress. Stress kan men omschrijven als een standaard fysiologische alarm- en verdedigingsreactie van het organisme wanneer het wordt geconfronteerd met agressie. Voor gewone mensen is een situatie enkel echt stresserend als ze ook zo wordt ervaren. Individuen die in meerdere of mindere mate worden blootgesteld aan stress, zullen gebruik maken van aanpassingsstrategieën (cognitieve strategieën of gedragsstrategieën) om er mee om te gaan.

Het woord “trauma” doet meteen terugdenken aan de psychoanalytische aanpak van Sigmund Freud. De term "psychotrauma" verwijst naar de gevolgen voor heel het organisme van een schokkende ervaring.

Bij een psychotrauma heeft er een grote overschrijding van psychische grenzen plaatsgevonden. Het stelt het slachtoffer bloot aan een syndroom van traumatische herhaling : een vroegere gebeurtenis treedt terug op de voorgrond en krijgt opnieuw een plaats in het leven van de persoon, in het licht van de huidige situatie. De persoon leeft in een permanente staat van alarm ten opzichte van een innerlijk gevaar van dezelfde orde als de gruwel, dat zich dwingend en onophoudelijk blijft herhalen in nachtmerries en herinneringen. "Toen ik op de werkplaats aankwam, ontdekte ik mijn rechtstreekse collega Marc, die zich had opgehangen,” vertelt Paul. “Sinds dat moment achtervolgt zijn paarse gezicht mij overal. Op om het even welk moment, overdag zowel als ‘s nachts, dringt dat beeld zich op in mijn geest en het veroorzaakt even veel afgrijzen als op de dag dat het lichaam werd ontdekt. ‘s Nachts is het nog erger." Paul durft het licht niet meer uit te doen en gaat steeds later slapen, uit angst om opnieuw doodsbang wakker te schrikken. 

Tot overmaat van ramp verminderen de flashbacks niet: nu worden ze zelfs al veroorzaakt door de kleinste sirene, die hem herinnert aan de aankomst van de hulpdiensten op de plaats van het drama. Paul is uitgeput en zinkt weg in een depressie. Hij is op dit moment niet in staat om terug aan het werk te gaan.

In een stresssituatie trotseert het slachtoffer het gevaar door zijn defensieve middelen in te zetten. In het geval van een trauma zoals bij Paul, zal er zich echter een beeld van de realiteit van de dood opdringen in het psychisch apparaat en het zal er zich in nestelen als een “vreemd lichaam”.

Stress of trauma ?

Naar aanleiding van de aanslagen in Parijs en Brussel wordt er momenteel veel gepraat over het posttraumatische stresssyndroom : dit is een ernstige angststoornis, ontstaan door een traumatische gebeurtenis, waarbij het individu zich eventueel in een levensbedreigende situatie bevond. De rechtstreekse slachtoffers van de gebeurtenis of de getuigen van een ramp worden er het vaakst door getroffen. De belangrijkste symptomen zijn : slapeloosheid, nachtmerries, prikkelbaarheid, isolement, woede, angst, soms geweld of verslaving (alcoholisme, enz.) en depressie. Bij sommige mensen kan posttraumatische stress ernstige problemen veroorzaken, zoals vermijdingsgedrag (vermijden van mensenmassa’s of openbaar vervoer, enz.).

Het "overlevendensyndroom" is een andere stoornis die zich kan voordoen bij de slachtoffers of getuigen: deze personen ontwikkelen een schuldgevoel omdat zij het overleefd hebben, terwijl anderen zijn omgekomen op de plaats van de ramp.

De symptomen die het gevolg zijn van een traumatische gebeurtenis, kunnen zich laten voelen gedurende verschillende dagen, weken of zelfs maanden. In dat laatste geval spreken we van chronische posttraumatische stress.

Na de aanslagen van 22 maart zijn er vandaag zeker nog slachtoffers die lijden aan posttraumatische stress. De meesten zijn uiteraard de rechtstreekse slachtoffers (gewonden, getuigen, familieleden van de slachtoffers, enz.). Anderen, en zij zijn met veel meer, leven in een staat van psychisch traumatisme, soms zonder het zelf te beseffen.

Hoe herken je een getraumatiseerde persoon ?

Sommige gedragingen en houdingen zijn kenmerkend voor een mogelijk geval van psychotrauma.

De volgende symptomen moeten in  gedurende de maanden na de gebeurtenis je aandacht trekken.

• Om te beginnen zijn er de lichamelijke symptomen : de persoon heeft slaapproblemen, is vermoeid of zelfs uitgeput. Zijn schrikreacties zijn overdreven en hij heeft een verhoogde behoefte aan het gebruik van alcohol, tabak, koffie of andere middelen.
• Er zijn ook mentale symptomen : de persoon klaagt over flashbacks, heeft last van geheugenverlies, is ongewoon onaandachtig en verstrooid, is bij momenten “afwezig” en maakt ongewone fouten in zijn werk.
• Tenslotte de emotionele symptomen : de persoon heeft de neiging zich te isoleren, zich terug te trekken uit bepaalde taken of opdrachten. De persoon kan ontmoedigd raken, woede of wrok koesteren. Hij voelt zich onveilig en raakt emotioneel afgestompt.

Dergelijke reacties zijn normaal na een dramatische gebeurtenis, maar aangenaam zijn ze niet. Ze hebben een verschillende impact op mensen, afhankelijk van hun karakter en van wat ze vroeger al hebben meegemaakt. Het is vaak belangrijk om te weten dat mensen die in het verleden al het slachtoffer zijn geweest van geweld (waar je misschien niets van weet), over het algemeen veel meer aangedaan zijn door de huidige gebeurtenissen.

Deze normale reacties kunnen in eerste instantie stabiel blijven en in de loop van de volgende weken verminderen. Dat zal zo zijn voor het merendeel van de slachtoffers. Toch bestaat het risico dat de reacties heftiger worden en steeds vaker voorkomen. Dat kan gevolgen hebben voor familiebanden en werkrelaties. Aangepaste zorg en een rustperiode kunnen noodzakelijk zijn.

Wat kan je doen om een getraumatiseerd familielid of een getraumatiseerde collega te steunen ?

• Je hoeft geen psycholoog te zijn om je nuttig te maken en menselijkheid te tonen. Je bewijst je steun niet door meteen door te verwijzen naar professionele hulpverlening. Je oprechte betrokkenheid heeft al veel effect. Stel je menselijk op, dichtbij de persoon, blijf jezelf en maak gebruik van de volgende tips.
• Wacht niet tot je om hulp wordt gevraagd, bied zelf hulp aan !
• Neem de gebeurtenissen en de reacties erop serieus. Bagatelliseer niet.
• Laat mensen hun emoties en vragen uitdrukken zonder erover te oordelen, en zonder hen ertoe te dwingen.
• Trek er de nodige tijd voor uit om echt naar iemand te luisteren.
• Bied je hulp aan voor concrete opdrachten en materiële kwesties.
• Wees tolerant en geduldig.
• Vraag zelf om hulp als je je overweldigd voelt door de ontwikkelingen of als je vragen hebt. Je oprechte interesse zal zeker op prijs worden gesteld, maar ken ook je eigen grenzen en bied professionele hulp aan als psychologische begeleiding.

Hoe kan je herstellen van een psychotrauma ?

Het uiten van emoties helpt om ons te bevrijden van de energie die in het lichaam werd opgestapeld tijdens de emotionele ervaring. Het opkroppen van emoties kan gezondheidsrisico’s veroorzaken voor het individu. Vergelijk het met een snelkookpan: onze emoties doen de druk stijgen tot dat de overdrukklep in het deksel omhoog springt en de stoom ontsnapt in de vorm van tranen, woede of geroep. Sluit je de kleppen af, dan zou de snelkookpan misschien wel kunnen ontploffen.

Psychosociale hulpverleners geloven niet langer in het bevrijdende effect van enkel een verbale uitdrukking van emotie. Het gaat er in grote mate om de traumatische herinnering geleidelijk aan een plaats te doen krijgen tussen de ‘gewone’ herinneringen. Is de traumatische ervaring aanvankelijk "betekenisloos", een "vreemd lichaam", dan komt het er op aan een betekenis te leren geven aan hetgeen gebeurd is en zo het "vreemde lichaam" alsnog op te nemen in de rest van de psyche.

Yves Ghinet,
Psycholoog-consultant voor Cohezio

^{[1] Neboit, M. (2002). "Stress au travail et santé psychique". Toulouse : Octares.}

Bron : Actuascan, mei 2016,  nr.°4