Een weg door de crisis: analyse en advies van onze arbeidspsychologen

Het is meer dan een jaar geleden dat de COVID-19-pandemie onze levens ondersteboven heeft gekeerd. Wanneer we worden geconfronteerd met dergelijke plotse veranderingen, doorlopen we allemaal een aantal fasen in de verwerking ervan¹. Hoe kunnen we die fasen beter begrijpen? Over welke hulpbronnen beschikken we? Wat hebben we nodig om die fasen zo goed mogelijk door te komen?

Met welke fasen krijgen we te maken bij een verandering?

We geven hier een overzicht dat helpt om beter te begrijpen welke verschillende soorten gevolgen deze grote crisis kan of kon hebben. Het is immers een plotse, ongewenste verandering, die lijkt op een rouwsituatie: we rouwen om het verlies van onze gewoonten, van bepaalde vrijheden, van ons gevoel van veiligheid (op het vlak van gezondheid, financiële zekerheid, enz.).

1. De schok komt plotseling en onverwacht: we zijn verbijsterd, we zijn onze houvast kwijt. Meestal duurt dat niet lang. Voor sommigen was die schok het bericht dat het om een wereldwijde pandemie ging, voor anderen was het de aankondiging van de eerste lockdown.
2. Ontkenning is een defensieve reactie, een weigering om te geloven in de schokkende realiteit. We voelen ons verdoofd, alsof we er van een afstand naar kijken. We ontkennen de ernst van wat er gebeurt, zodat we geen emoties hoeven te voelen.
3. Woede leidt tot agressie. Die kan zich tegen anderen keren: tegen mensen die de hygiënische maatregelen niet naleven of net tegen de mensen die ons die maatregelen opleggen. Ook de personen in onze onmiddellijke omgeving moeten het mogelijk ontgelden². Het is een combinatie van bitterheid, opstandigheid en een gevoel van onrechtvaardigheid. De woede kan ook tegen onszelf gekeerd zijn, in de vorm van schuldgevoelens. We zijn ons bewust van de werkelijkheid, maar we aanvaarden ze niet. We willen ze veranderen, maar voelen ons tegelijk machteloos.
4. Onderhandelen wordt vaak afgewisseld door woede. Deze fase dient zich aan zodra er opnieuw een sprankeltje hoop is, zodra we denken dat het einde van de pandemie in zicht is en dat alles opnieuw zal worden "zoals tevoren". We willen geloven in de mirakeloplossing (een bepaalde hygiënische maatregel, een behandeling, een vaccin, enz.). Wanneer we na verloop van tijd echter vaststellen dat het wonder zich niet voltrekt, dat het virus zich blijft verspreiden en dat de genomen maatregelen worden verlengd, ook al hebben we de richtlijnen gevolgd, dan maakt de bereidheid om te onderhandelen plaats voor boosheid... 
5. Angst voor de dood of voor de toekomst is heel normaal in een dergelijke situatie. Maar die angst kan ook veranderen in een beklemmende ongerustheid, die ons doet vooruitlopen op het werkelijke gevaar en het groter voorstelt dan het eigenlijk is. Dat leidt dan weer tot stress en mogelijk ook angstaanvallen of zelfs een nocebo-effect³. Sommige mensen vrezen dat ze besmet zijn met het virus en eraan zullen sterven, of dat ze ongewild hun familieleden of hun collega’s op het werk zullen besmetten. Anderen hebben veeleer schrik om hun job en hun financiële zekerheid te verliezen.
6. Verdriet ontstaat uit een gevoel van verlies. We begrijpen dat we er geen controle over hebben en we kunnen ons wanhopig voelen ten opzichte van de situatie. Deze stap wordt gekenmerkt door een intens gevoel van eenzaamheid, soms zelfs uitmondend in depressie. Verdriet kan zich ook uiten als een nostalgie naar "het leven zoals het vroeger was".
7. Aanvaarding van wat er op dit ogenblik gebeurt, maakt het mogelijk om los te laten wat we niet kunnen veranderen. Dat werkt bevrijdend, zodat we ons kunnen concentreren op de dingen die we wél kunnen veranderen, onze persoonlijke invloedssfeer. Aanvaarding laat toe de werkelijkheid te begrijpen zonder haar te zien als goed of slecht, maar gewoon als feiten waaraan we ons moeten aanpassen.
8. Hernieuwde inzet, dat is wanneer we opnieuw toekomstplannen kunnen maken en we de energie hebben hervonden om ze concreet te maken. We hebben weer vertrouwen in onszelf en in ons vermogen om actie te ondernemen. Dat proces is veerkracht.

Waar hebben we nood aan tijdens die verschillende fases?

1. Onze emoties uiten is van essentieel belang om ons er volledig bewust van te worden en om niet te blijven hangen in een overweldigende emotie die ons belet na te denken. Het is belangrijk, ongeacht de emotie die we ervaren. Deze gezondheidscrisis en ook de maatregelen die werden getroffen (lockdown, avondklok, beperking van de verplaatsingen, enz.), hebben ons geconfronteerd met de vier existentiële concepten die aan de basis liggen van onze emoties: de dood, vrijheid, isolement en zinloosheid⁴. Een luisterend oor (van de mensen in onze omgeving en/of van professionals) helpt ons te begrijpen wat onze emoties ons vertellen. Wat jaagt ons de meeste angst aan in deze pandemie? Wat maakt ons kwaad of droevig? Laten we die zaken benoemen, om te vermijden dat ze ons schade berokkenen.
2. Ons informeren op een zo objectief mogelijke manier brengt ons terug naar de realiteit. Dat is erg belangrijk, vooral wanneer we ons angstig en ongerust voelen. In de confrontatie met de enorme hoeveelheid tegenstrijdige informatie is het belangrijk ons te baseren op websites met betrouwbare informatie, op cijfergegevens en gedocumenteerde informatie, eerder dan op de interpretatie van gegevens. De media stellen de zaken vaak voor op een dramatische manier of vanuit een bepaald standpunt. Laat ons wat afstand nemen om niet te verdrinken in de constante stroom van informatie… De website van Sciensano⁵ bevat betrouwbare informatie. Ook Cohezio biedt duidelijke en toegankelijke uitleg op zijn website. 
3. Onszelf in vraag stellen is onvermijdelijk, aangezien deze gezondheidscrisis ons leven grondig door elkaar heeft geschud. We worden geconfronteerd met onze onmacht ten opzichte van de onvoorziene situatie en moeten wel aanvaarden dat we niet alles onder controle hebben. De crisis doet ons vragen stellen over datgene waar we het meeste belang aan hechten. Welke betekenis kunnen we geven aan wat er gebeurt, aan ons leven? Hoe kunnen we alles inpassen in ons wereldbeeld? We kunnen hulp vragen om ons daarbij te begeleiden, zowel aan mensen in onze onmiddellijke omgeving als aan professionele hulpverleners. Laten we niet vergeten dat we de anderen nodig hebben.
4. Ons herpakken, dat kunnen we doen door ons perspectief te verbreden, door ons te interesseren voor iets anders dan enkel COVID-19 en de fatale gevolgen ervan, door te relativeren. Verschillende technieken kunnen ons hierbij helpen: meditatie, relaxatie- en ademhalingstechnieken, enz. Ook lichaamsbeweging draagt bij tot ons evenwicht. Waar halen we plezier uit? Wat brengt ons in beweging? Welke zaken zijn nog steeds mogelijk en hangen enkel van ons af? Over welke hulpbronnen beschikken we? Welke personen en activiteiten zijn goed voor ons en doen ons deugd? We kunnen ervoor kiezen om ons te concentreren op de positieve aspecten van ons leven, zonder daarom de moeilijker zaken te ontkennen. Onze gedachten controleren kunnen we niet, maar we kunnen ze wel gaan beschouwen als de leden in een orkest waarvan wij de dirigent zijn.
5. Ons inzetten, dat doen we door opnieuw de hoofdrolspeler van ons eigen leven te worden en een toekomst te plannen voor onszelf. We weten dat die toekomst er misschien niet meer zal uitzien "zoals tevoren". Want zelfs als de situatie opnieuw "normaal" wordt, zullen wij zelf veranderd zijn. Dit is de gelegenheid voor het opnieuw ontdekken of ontwikkelen van onze creativiteit en van ons plezier in het helpen van anderen. Het moment om ons solidair te tonen. We versterken onze sociale banden, die hebben geleden onder alle "beschermende" maatregelen, rekening houdend met de voorzichtigheidsregels. We ontdekken opnieuw hoe het voelt om te lachen, dat is de beste remedie tegen stress. We maken keuzes, we ondernemen actie.

Leven met COVID-19

Ondanks de geboekte medische vooruitgang op het vlak van zowel preventie als behandeling en vaccinatie, zullen we de komende maanden nog moeten leven met het coronavirus. We hebben geen enkele zekerheid wat betreft de einddatum van de pandemie, de toekomst die ons te wachten staat of de volgende maatregelen die de regering zal nemen. We zijn dus gedwongen om de illusie van zekerheid op te geven en te aanvaarden dat risico en verandering deel uitmaken van ons leven. Laten we deze kans benutten door te leren onze angst om te zetten in voorzichtigheid, onze boosheid in motivatie voor verandering en ons verdriet in solidariteit met anderen. Of om het met de woorden van filosoof André Compte-Sponville te zeggen: "laat ons ervoor zorgen dat de angst voor de dood het niet wint van de liefde voor het leven"…